روزه داری در ماه رمضان و نقش آن در سلامتی

روزه داری یک راه موثر برای از دست دادن وزن است

آیا می توان گفت روزه داری واقعا در شرایط پزشکی مانند ( بیماری های قلبی، فشار خون بالا، آسم، ورم مفاصل و دیگر اختلالات خود ایمنی ) کمک می کند؟ پیروان بسیاری از ادیان بزرگ جهان، ایام خاصی را در سال روزه می‌گیرند و در این میان روزه‌داری اسلامی در ماه رمضان به شدت از سوی مسلمانان در سراسر جهان رعایت می‌شود ماه رمضان، نهمین ماه در تقویم قمری است و روزه‌داری در آن بر هر فرد بالغ و سالم مسلمان واجب می‌باشد. یک ماه تمام روزه‌داری از سحر تا غروب تنها در اسلام دیده می‌شود و با در نظر گرفتن جمعیت بیش از یک میلیارد نفری مسلمانان جهان، می‌توان فرض نمود که سالانه چند صد میلیون نفر ماه رمضان را روزه ‌داری می‌کنند. تجربه روزه‌داری به مسلمانان درس نظم و اراده می‌دهد و آنان را در همدردی با فقرا، ناتوانان و افراد دردمند یاری می‌کند. گرفتن روزه بر کودکان، زنان در دوره قاعدگی یا بیماران و مسافران واجب نیست؛ زنان باردار و شیرده نیز از روزه‌داری معاف هستند و می‌توانند گرفتن روزه را به زمان مناسب دیگری که با وظایف مادری آنان تداخل نداشته باشد موکول کنند.
اکثر مسلمانان در ماه رمضان دو وعده غذایی حجیم می‌خورند، یکی بلافاصله بعد از غروب آفتاب و دیگری درست قبل از سحر. آنان تنها بین غروب آفتاب تا سحرگاه روز بعد اجازه خوردن و آشامیدن دارند و از سحر تا غروب آفتاب روز بعد را روزه هستند. از آنجایی که تقویم اسلامی بر پایه دوره گردش ماه به دور زمین است، سال اسلامی 354 روز می‌باشد و لذا ماه رمضان هر ساله 11 روز به عقب می‌رود و ممکن است بر هر فصلی از سال منطبق گردد. این امر موجب می‌شود که طول مدت روزه بین 11 تا 18 ساعت در کشورهای شمالی و استوایی متغیر باشد. طول ماه رمضان نیز 29 یا 30 روز است.
از دیدگاه فیزیولوژیک، روزه‌داری اسلامی الگوی منحصر به فردی از روزه‌داری روزانه به مدت 1 ماه را ارائه می‌کند. این الگو هم‌چنین با روزه‌داری داوطلبانه معمول متفاوت است چراکه در آن فرد روزه‌دار در ساعات روزه‌داری اجازه نوشیدن مایعات را نیز ندارد. روزه در ماه رمضان نه تنها شامل منع از خوردن و آشامیدن است، بلکه ممارست تمامی قسمت‌های بدن در خودداری و اراده را نیز به همراه دارد و مستلزم خودداری دهان و گوش از غیبت و ناسزاگویی می‌باشد؛ پرداختن به افکار و فعالیت‌های جنسی نیز در طول ساعات روزه‌داری ممنوع است. به این ترتیب فرد مسلمان تمامی اعضا و جوارح خود را ملزم به رعایت روزه در ماه رمضان می‌کند. چشم‌ها، گوش‌ها، زبان و اعضای تناسلی نیز همگی به طور مساوی در این تمرین اراده شرکت دارند. لذا می‌توان انتظار داشت که تغییرات فیزیولوژیک حاصل در روزه‌داری اسلامی نیز با آنچه در روزه معمولی اتفاق می‌افتد، متفاوت باشد.
این مقاله مروری به بحث پیرامون جنبه‌های مختلف مرتبط با سلامتی روزه‌داری در ماه رمضان می‌پردازد و تاثیر آن بر برخی بیماری‌ها را ارزیابی می‌کند.
از اصطلاحات «روزه‌داری اسلامی»، «رمضان»، «روزه‌داری رمضان» و «روزه‌داری در رمضان» برای جستجوی مقالات منتشر شده بین سال‌های 1960 تا جولای 2009 در پایگاه Medline استفاده شد. تمام چکیده مقالات بررسی شدند و مقالات انگلیسی، فرانسوی و آلمانی مناسب برای ورود به مطالعه انتخاب گردیدند. سپس متن کامل مقالات چکیده‌های منتخب به دقت از لحاظ جزئیات مرتبط با روزه‌داری در ماه رمضان تحت بررسی قرار گرفتند. برخی مجلات محلی در کشورهای اسلامی و یافته‌های تحقیقاتی دو همایش بین‌المللی سلامت و رمضان نیز مطالعه شدند. راهبرد جستجو برای مقالات با کمک یک متخصص جستجوی منابع در موسسه تحقیقات غدد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی تدوین گردید.
انتخاب مطالعات
دو معیار زیر برای ورود مقالات به مطالعه مروری حاضر در نظر گرفته شد: (1) طراحی مناسب مطالعات میدانی، گزارش موردی، مطالعات آینده‌نگر و کارآزمایی‌های بالینی و (2) مطالعات مروری نوشته شده توسط دانشمندان برجسته.
از آنجایی که می‌خواستیم تمام مقالات مرتبط وارد مطالعه شوند، مرورگران نسبت به نام نویسندگان مقالات ناآگاه نبودند. به همین دلیل راهکار آگاهانه‌ای برای کاهش خطا به کار گرفته شد؛ تمامی مقالات به طور بالقوه امکان ورود به مطالعه را داشتند. عدم طراحی مناسب مطالعات منجر به حذف آن مقاله از مطالعه می‌گردید و به این ترتیب 98 مقاله از مطالعه کنار گذاشته شدند. مرور 179 مقاله باقیمانده به شناسایی 133 مقاله با طراحی مناسب و اطلاعات مرتبط انجامید.

اثرات روزه‌داری رمضان بر سوخت و ساز

اثرات متابولیک روزه‌داری ماه رمضان که به طور خلاصه در
جدول 1 آمده است، ممکن است تحت تاثیر عوامل ژنتیکی و محیطی مانند عادات غذایی و طول مدت روزه‌داری قرار بگیرد. لذا تاثیرات روزه‌داری رمضان ممکن است در فصول و کشورهای مختلف متفاوت باشد.
سوخت و ساز قندها
تغییرات حاصل در سوخت و ساز قندها در طی گرسنگی کوتاه‌مدت به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است. مرحله پس از جذب به 8 تا 16 ساعت اول پس از خوردن اطلاق می‌شود که دوره تطابق زودرس با گرسنگی است. اولویت اول متابولیسم در این دوره تامین گلوکز کافی برای مغز و سایر اعضای حیاتی مانند گلبول‌های قرمز، اعصاب محیطی و بافت مرکزی کلیه است.
در مرحله پس از جذب، سرعت تجزیه گلوکز 2 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در دقیقه است. در افراد بزرگسال سالم، کاهش مختصر گلوکز سرم بینmmol/L 9/3 - 3/3 (mg/dL 70-60) ظرف چند ساعت اول پس از روزه‌داری اتفاق می‌افتد؛ با این حال روند افت گلوکز خون به واسطه تجزیه گلیکوژن و کاهش تولید گلیکوژن و گلیکولیز در کبد متوقف می‌شود. این تغییرات در نتیجه کاهش انسولین و افزایش گلوکاگون و فعالیت سیستم سمپاتیک ایجاد می‌شود. در مرحله اولیه دوره پس از جذب، افت میزان گلوکز با کاهش ذخایر نه چندان زیاد گلیکوژن کبد همراه می‌شود که تقریبا
5 کل وزن کبد را تشکیل می‌دهد. تنها 1200 کالری به صورت قند در کبد ذخیره می‌شود که ذخایر گلوکز لازم را فقط برای 6-5 ساعت تامین خواهد کرد. سلول‌های عضلانی عضلات اسکلتی فاقد آنزیم گلوکز 6 فسفاتاز بوده و نمی‌توانند گلیکوژن ذخیره شده خود را به صورت گلوکز در گردش خون آزاد کنند. در نهایت پس از 24-16 ساعت گرسنگی (16-8 ساعت مرحله پس از جذب بعلاوه 6- 5 ساعت آزادسازی قند از کبد)، ذخایر گلیکوژن به اتمام می‌رسند و گلوکونئوژنز به تنها منبع تامین گلوکز بدن تبدیل می‌شود. گلوکونئوژنز پدیده‌ای است که طی آن گلوکز از پیش‌سازهای سه کربنه از جمله پیرووات، لاکتات، اسیدهای آمینه و گلیسرول ساخته می‌شود. کورتیزول محرک اصلی تجزیه پروتئین‌های عضلات است. تمام این سازوکارها برای تامین گلوکز مورد نیاز روزانه مغز (125- 100 گرم) و گلبول‌های قرمز خون (50-45 گرم) کفایت می‌کند. هم‌زمان کاهش تولید انسولین و افزایش ترشح کاتکول‌آمین‌ها منجر به لیپولیز در بافت چربی شده و سطح خونی اسیدهای چرب آزاد را بالا می‌برد؛ که جایگزین گلوکز به عنوان منبع انرژی ضروری سایر بافت‌های بدن می‌شوند.
ممکن است در طول نخستین روزهای ماه رمضان سطح گلوکز سرم اندکی کاهش یابد که در روز بیستم مجددا به حالت اولیه بازگشته و تا روز 29 کمی هم افزایش می‌یابد. کمترین میزان گلوکز خون گزارش شده در این مطالعه mg/dL 63 بود. سایر مطالعات نیز افزایش خفیف یا تغییرپذیری را در میزان غلظت گلوکز سرم گزارش نموده‌اند.
در طول روزه‌داری به مدت بیش از 16 ساعت، که عمدتا به دنبال مصرف وعده غذایی سنگین در سحر (سحری) آغاز می‌شود، ذخایر گلیکوژن و تاحدودی پدیده گلوکونئوژنز سطح گلوکز خون را در محدوده طبیعی حفظ می‌کنند. از آنجایی که پس از 24-16 ساعت از شروع روزه‌داری، گلوکونئوژنز تنها منبع گلوکز خواهد شد، به روزه‌داران توصیه می‌شود که وعده سحری را از دست ندهند تا دوره گلوکونئوژنز بیش از حد طولانی نشود.

سوخت و ساز چربی‌ها

کلسترول خون در روزهای نخست روزه‌داری کاهش می‌یابد که متعاقبا در روزهای بعد به سطوح پیش از روزه‌داری خواهد رسید. سطوح افزایش یافته کلسترول و LDL که در برخی مقالات گزارش شده است، ممکن است با کاهش وزن در ماه رمضان مرتبط باشد. با این حال مطالعات دیگر، میزان کلسترول را در روزه ماه رمضان بدون تغییر یا کاهش یافته گزارش کرده‌اند. سطوح افزایش یافته کلسترول HDL که پس از روزه ماه رمضان مشاهده شده است می‌تواند یافته مهمی باشد. در ورزشکاران حرفه‌ای، ورزش در حد کمتر از حداکثر حین روزه‌داری در رمضان، اکسیداسیون چربی‌ها را بالا می‌برد. در افراد سالم و نیز بیماران دیابتی، غلظت Apo-A1 بالا رفته و میزان Apo B کاهش می‌یابد. تغییرات مشاهده شده در سطح چربی خون ممکن است با مصرف غذای حجیم مرتبط باشد؛ در افرادی که در طول روز یک وعده غذایی بزرگ می‌خورند نیز این یافته به دست آمده است. در روزه‌دارانی که در طول ماه رمضان تغییر وزن نداشته‌اند، مشاهده شده است که غلظت لپتین و انسولین خون افزایش یافته و سطح خونی نوروپپتید Y کاهش یافته است؛ با این حال سایر مطالعات تغییری در دامنه تغییرات و میزان متوسط سطح لپتین خون در طول ماه رمضان گزارش نکرده‌اند. کاهش شدید در مصرف انرژی در ماه رمضان با کاهش سطح کلسترول تام، LDL-C و تری گلیسیرید پلاسما و پروفایل عوامل خطرساز قلبی همراه است.
نکات و توصیه‌ها
به نظر می‌رسد تغییرات حاصل در چربی خون متغیر بوده و احتمالا وابسته به کیفیت و کمیت مواد غذایی مصرفی و میزان تغییرات وزن می‌باشد. اجتناب از افزایش وزن و کاهش میزان دریافت کالری و اسیدهای چرب اشباع در ماه رمضان، مهم‌ترین توصیه‌ها به روزه‌داران است.

دیابت

تقریبا نیمی از بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 و دو سوم مبتلایان به دیابت نوع 2 در کشورهای مسلمان به روز‌داری مبادرت می‌ورزند. عمده مطالعات بر روی روزه‌داری اسلامی نشان می‌دهد که با روزه‌داری در ماه رمضان، تقریبا هیچ مشکل خاصی برای بیماران دیابتی نوع 2 و بیماران دیابتی نوع 1 کنترل شده به وجود نمی‌آید. میزان انرژی دریافتی حین روزه‌داری در اکثر بیماران بدون تغییر است یا کاهش می‌یابد و چه بسا کاهش وزن نیز مشاهده می‌شود. در طول روزه‌داری تغییر فاحشی در میزان گلوکز ناشتای پلاسما FPG)، HbA1c)، فروکتوزآمین، انسولین و C-peptide ایجاد نمی‌شود؛ اگرچه برخی مطالعات حاکی از بهبود اندک در شاخص‌های کنترل قند بوده‌اند در حالی که برخی دیگر از افزایش در FPG و کنترل نامناسب بیماری در این ماه خبر داده‌اند . تغییرات حاصل در FPG ممکن است ناشی از تغییر در وزن بدن و عادات ورزشی، میزان و نوع غذای مصرفی، پرخوری پس از ساعات روزه‌داری یا مصرف نامنظم داروها باشد. اگرچه افزایش سطح کلسترول تام گزارش شده است، اما در اکثر بیماران با دیابت نوع 1 یا 2 تغییر قابل ملاحظه‌ای در پروفایل چربی در طول روزه‌داری اسلامی مشاهده نمی‌شود.
سطوح سرمی نیتروژن اوره خون، کراتینین، اسید اوریک، ALT، AST، پروتئین و آلبومین در بیماران دیابتی در روزه ماه رمضان تغییر قابل توجهی نداشته است.
اگرچه برخی گزارشات حاکی از عدم افزایش در میزان هیپوگلیسمی بوده‌اند، اما مطالعه‌ای انجام شده در 13 کشور مسلمان، افزایش میزان بروز دوره‌های شدید هیپوگلیسمی در بیماران دیابتی نوع 1 و 2 را در طول روزه‌داری در این ماه گزارش کرده است، به خصوص در افرادی که میزان داروی خوراکی یا انسولین خود را تغییر داده بودند یا میزان فعالیتشان تغییر کرده بود.
نکات و توصیه‌ها
بیماران دیابتی که نباید روزه بگیرند شامل افرادی هستند که همکاری مناسب در کنترل بیماری ندارند، بیماری آنها کنترل نشده است و تمام بیماران با دیابت نوع 1 شکننده، بیماران دیابتی باردار، افرادی که سابقه کتواسیدوز دیابتی یا کومای هیپراسمولار دارند، بیمارانی با عوارض جدی از قبیل سیروز و نارسایی مزمن کلیه، بیماران مسن با هر میزان از تغییرات سطح هوشیاری و بیماران دیابتی با دوره‌های هیپو یا هیپرگلیسمی مکرر قبل یا حین ماه رمضان.
بیماران دیابتی که تمایل به روزه‌داری در ماه رمضان دارند می‌بایست پیش از اقدام به این کار به پزشک و متخصص تغذیه رجوع کنند. باید کنترل در رژیم غذایی و قند خون به دست آید و بر توصیه‌های لازم جهت رعایت نکات مرتبط با رژیم غذایی، فعالیت مناسب، اندازه‌گیری فردی قند خون و اجرای صحیح دستورات دارویی تاکید شود.
بیماران باید در طول ماه رمضان از پرخوری زیاد منع شوند. بیمارانی که از سولفونیل اوره کوتاه اثر یا متفورمین یا هردو یک بار در روز استفاده می‌کنند، باید آن را همراه با وعده غروب آفتاب میل کنند. اگر روزانه 2 یا 3 نوبت داروی خوراکی پایین آورنده قند خون مصرف می‌شود، نوبت صبح و نیمروز باید به هنگام غروب مصرف شوند و نصف مقدار معمول شبانه در هنگام سحر و با سحری خورده شود. اگر بیماری تحت درمان با انسولین بر روزه‌داری اصرار داشته باشد، می‌بایست دوز معمول انسولین صبحگاهی را پس از غروب آفتاب و نصف میزان شبانه را هنگام سحر دریافت کند. اگر از انسولین پایه‌ای استفاده می‌شود، دوز انسولین طولانی اثر باید به دوسوم کاهش یابد. استفاده از آنالوگ‌های کوتاه اثر انسولین یا انفوزیون مداوم انسولین زیرپوستی منجر به کنترل بهتر قند و کاهش میزان هیپوگلیسمی می‌شود.

سندرم متابولیک

کاهش مختصر در میزان انرژی دریافتی همراه با تقریبا 2 کیلوگرم کاهش وزن، منجر به کاهش در FPG و افزایش حساسیت به انسولین در بیماران مبتلا به سندرم متابولیک می‌شود. ارزیابی توزیع چربی شکمی با استفاده از سونوگرافی تغییری را در مردان نشان نداده است، اما در زنان و افراد جوانتر کاهش میزان چربی احشایی مشاهده شده که احتمالا ناشی از توزیع مجدد چربی وابسته به افزایش فعالیت فیزیکی بوده است.

سایر تاثیرات روزه ماه رمضان بر سلامتی

قلب - برادی کاردی و افت فشار خون از مواردی است که ممکن است حین روزه‌داری طولانی رخ دهد و هم‌چنین تغییراتی در نوار قلب از جمله کاهش دامنه کمپلکس QRS و موج T و اختلاف محور به سمت راست نیز گاهی مشاهده می‌شود. به هر حال در اولین روزهای روزه‌داری، سرعت ضربان قلب و فشار خون طبیعی است و در روزه‌داری‌های کوتاه مدت، تغییرات نواری دیده نمی‌شود. مطالعات انجام شده، عدم افزایش در میزان بروز سکته حاد قلبی، آنژین ناپایدار یا سکته مغزی در طول روزه‌داری ماه رمضان و نیز تاثیرات ناچیز روزه بر بیماران پایدار قلبی را نشان داده‌است. هنوز نمی‌دانیم که آیا کم‌آبی خفیف و افزایش غلظت خون می‌تواند برای مبتلایان به بیماری‌های متوسط تا شدید عروق کرونر مضر باشد. با این حال یک مطالعه بیان کرده است که روزه‌داری در ماه رمضان میزان بروز بیماری شرائین کرونری را افزایش نمی‌دهد.
نکات و توصیه‌ها
به نظر می‌رسد ممنوعیتی برای روزه‌داری در بیماران با مشکلات دریچه‌ای یا بیماری خفیف عروق کرونر وجود نداشته باشد.
ریه‌ها - نشان داده شده است که روزه‌داری در ماه رمضان هیچ تاثیر مهمی بر عملکرد و حجم‌های ریوی نداشته و پارامترهای اسپیرومتری را در افراد سالم تغییر نمی‌دهد. با این حال کم‌آبی و خشکی مجاری هوایی ممکن است باعث تشدید اسپاسم راه‌های هوایی در بیماران آسمی شود.
نکات و توصیه‌ها
برخی پزشکان به بیماران آسمی که بیماری آنها تحت کنترل است، با تجویز داروهای استنشاقی، داروهای آهسته رهش و شیاف‌ها، اجازه روزه‌داری می‌دهند. اما اکثر بیماران علامت‌دار مبتلا به بیماری‌های مزمن ریوی یا آسم می‌بایست از روزه‌داری منع شوند.
مجاری گوارشی - در روزه‌داری طولانی از میزان ترشحات معده کاسته شده و حرکات مجرای گوارش هر 2 ساعت یک بار اتفاق می‌افتند. کیسه صفرا نیز هر 4 ساعت، یک تا سه بار محتویات خود را تخلیه می‌کند که از میزان انقباضات آن در شرایط معمول کمتر است؛ هم‌چنین بروز کله‌سیستیت حاد نیز با روزه‌داری در ماه رمضان تشدید نمی‌شود. تاثیرات روزه ماه رمضان بر اعمال گوارشی هم‌چنان نیازمند بررسی است.
برخی مطالعات حاکی از بروز عوارض زخم‌های گوارشی در بیماران روزه‌دار بوده‌اند و نشان داده شده است که درمان با مهارکننده‌های پمپ پروتون در بیماران مبتلا به زخم دوازدهه در افراد روزه‌دار و غیر‌روزه‌دار به یک اندازه موثر می‌باشد.
نکات و توصیه‌ها
بیماران با زخم‌های پپتیک عارضه‌دار را می‌توان از روزه گرفتن باز داشت. ولی بیماران بدون علامت می‌توانند اقدام به روزه گرفتن کنند و در صورتی که افزایش اسیدیته معده هم‌چنان وجود داشت، از سایمتیدین، رانیتیدین و یا مقادیر کم مهارکننده‌های پمپ پروتون همراه با افطار (وعده پس از غروب آفتاب) و سحری استفاده نمایند. روزه‌داری می‌تواند برای بیماران با کولیت اسپاستیک و سایر بیماری‌های حرکتی روده مفید باشد.
کبد
در روزه‌داری مطالعاتی، میزان بیلی‌روبین 15 ساعت پس از روزه بالا می‌رود. تغذیه مجدد با غذای معمول یا قندها به تنهایی، و نه رژیم‌های پروتئینی و چربی‌دار، سطح بیلی‌روبین را مجددا به میزان پایه می‌رساند. بیلی‌روبین سرم ممکن است پس از 10 روز روزه‌داری افزایش یابد یا بدون تغییر بماند؛ بیشترین میزان افزایش آن در روز دهم و همزمان با کمترین میزان قند خون است و با افزایش قند خون در 10 روز آخر ماه نیز سطح بیلی‌روبین کاهش می‌یابد. هیچ تغییر قابل توجهی در میزان AST، ALT، پروتئین و آلبومین سرم در روزه‌داری اتفاق نمی‌افتد.
نکات و توصیه‌ها
روزه‌داری در ماه رمضان در افراد سالم برای کبد بی‌ضرر است. افرادی که هپاتیت آشکار دارند و یا مبتلا به سیروز هستند نباید روزه بگیرند.
کلیه‌ها - حجم ادرار، اسمولالیته، pH، نیتروژن و ترشح مواد محلول و الکترولیت‌ها در طول روزه‌داری طبیعی می‌ماند و ممکن است تغییرات خفیف و غیرفاحشی در اوره و کراتینین سرم رخ دهد. در روزه‌داری طولانی سطح سرمی اسید اوریک به مقادیر بیش از حد طبیعی افزایش می‌یابد. به دلیل کاهش در GFR و کلیرانس اسید اوریک و به دلیل ماهیت کوتاه و متناوب روزه‌ها، افزایش مختصر در میزان اسید اوریک قابل انتظار است. میزانی از تعادل منفی آب که در ماه رمضان اتفاق می‌افتد،هیچ اثر مخربی بر روی سلامتی نداشته است. در مطالعات بر روی گرسنگی طولانی مدت، با وجود ترشح مداوم ادراری پتاسیم، غلظت پتاسیم سرم طبیعی بوده است. روزه‌داری ماه رمضان تغییر قابل توجهی در غلظت سدیم و پتاسیم سرم ایجاد نمی‌کند.
روزه در ماه رمضان ممکن است در بیماران مزمن کلیوی اثرات زیانبار/ مخربی بر توبول‌های کلیوی داشته باشد؛ بیمارانی که تحت درمان با همودیالیز هستند، ممکن است به دلیل افزایش مصرف غذا در افطار، دوره‌هایی از افزایش پتاسیم سرم، افزایش وزن و تمجع مایع را بین جلسات دیالیز خود تجربه کنند. مطالعات نشان داده است که روزه در بیماران دریافت کننده پیوند کلیه که تحت درمان تضعیف‌کننده ایمنی هستند و عملکرد کلیه پیوندی طبیعی دارند تاثیرات مخربی ندارد؛ در این بیماران میزان فیلتراسیون گلومرولی، فشار متوسط شریانی، دفع پروتئین ادراری و توانایی تغلیظ ادرار بدون تغییر می‌ماند و در بیماران پیوندی با اختلال خفیف تا متوسط عملکرد کلیوی پیش از روزه‌داری نیز شرایط به همین شکل است. مطالعات صورت گرفته بر روی میزان بروز سالانه سنگ‌های ادراری در عربستان سعودی و ایران، افزایش قابل ملاحظه در بروز سنگ با روزه‌داری در ماه رمضان را نشان نداده است.
نکات و توصیه‌ها
بیماران مبتلا به بیماری مزمن کلیوی می‌بایست از روزه گرفتن منع شوند. باید به آنان در مورد خطر بالقوه هیپرکالمی هشدار داد و در صورت اصرار بیش از حد بر روزه‌داری، باید عملکرد کلیوی و میزان الکترولیت‌های آنان به دقت کنترل شده و با بروز هرگونه تغییرات، روزه شکسته شود. بیماران پایدار پیوند کلیوی می‌توانند تحت نظر متخصص اقدام به روزه گرفتن کنند.
چشم‌هاحین روزه‌داری اسلامی تغییر قابل ملاحظه‌ای در فشار داخل چشمی ایجاد نمی‌شود. اگرچه عنوان شده است که بیماران منتخب مبتلا به گلوکوم، بدون اعمال تغییرات در داروهای آنها می‌توانند در ماه رمضان - روزه بگیرند، اما ارائه توصیه کلی نیازمند تحقیقات بیشتر است.
وضعیت خونی
تغییر فاحشی در میزان هموگلوبین، اندکس‌های گلبول قرمز، شمارش گلبول‌های سفید و یا سرعت رسوب‌دهی مشاهده نشده است. کاهش در میزان آهن سرم و ظرفیت کلی اتصال به آهن دیده شده که نشان دهنده عدم تغییر شدید در ذخایر آهن بدن است.
عملکرد عصبی- روانی - حتی در گرسنگی طولانی مدت نیز هیچ تغییری در EEG مشاهده نشده است. در روزه‌داری مطالعاتی، بعد از 4-1 ساعت از میزان اشتها کاسته می‌شود که می‌تواند به دلیل ایجاد پدیده کتوز باشد؛? اندورفین نیز ممکن است در کاهش اشتها حین روزه‌داری نقش داشته باشد. در ماه رمضان به شدت از دفعات خوردن غذا کم می‌شود. کرونوتیپ افراد بر اساس ارزیابی با مقیاس هورن و اُستبِرگ، به شدت تغییر می‌کند که شامل افزایش در نوع عصرگاهی و کاهش در نوع صبحگاهی می‌باشد. برخی مطالعات حاکی از افزایش قابل توجه خواب‌آلودگی روزانه اندازه‌گیری شده با مقیاس خواب‌آلودگی اِپوُرث و EEG حین راه رفتن بوده‌اند؛ یافته‌ای که با مطالعات دیگر مطابقت ندارد. درجه حرارت دهانی، میزان هوشیاری اظهاری و خلق در ماه رمضان در طول روز کاهش یافته و در ساعت 23 افزایش می‌یابد. بررسی‌ها نشان داد که میزان مواجهه با استرس در طول روزه‌داری ماه رمضان کمتر از میزان استرس تجربه شده در روزهای عادی است. یک مطالعه نشان داده است که میزان اقدام به آسیب به خود در ماه رمضان در اردن بسیار کمتر بوده است که تایید آن نیاز به تحقیقات بیشتر دارد.
سردرد در 41 از افراد روزه‌دار مشاهده شده که در مقایسه با 8 در افراد غیر روزه‌دار به طور معناداری بیشتر است و نوع تنشی 78 موارد را در بر داشته است. هرگونه افزایش در طول ساعات روزه‌داری، به ویژه در افراد مستعد سردرد، منجر به افزایش میزان بروز سردردها می‌شود. مهم‌ترین عامل خارجی مرتبط، قطع مصرف کافئین بود.
نکات و توصیه‌ها
بیماران با بیماری‌های آشکار عصبی- روانی و سردردهای مکرر و مداوم باید قبل از تصمیم به روزه‌داری در رمضان با پزشک خود مشورت کنند.
تغییرات در وزن بدن - کاهش وزن 7/1، 8/1، 2 و 8/3 کیلوگرمی در افراد روزه‌دار با وزن طبیعی در حین ماه رمضان گزارش شده است. در یک مطالعه دیگر که عمدتا بر روی خانم‌ها انجام شده بود، تغییری در وزن بدن مشاهده نشد. هم‌چنین گزارش شده است که افراد دارای اضافه وزن، بیش از افراد با وزن طبیعی و یا با کمبود وزن لاغر می‌شوند؛ با این حال مطالعه‌ای دیگر از افزایش وزن به دنبال مصرف بیشتر شیرینی‌ها و دریافت انرژی بیشتر خبر داده است.
غدد درون ریز - تغییر قابل توجهی در غلظت سرمی T4، T3، TSH و پاسخ TSH به تزریق هورمون آزادکننده تیروتروپین (TRH) در مردان روزه‌دار ثابت نشده است. در زنان، ممکن است میزان T4 و T3 در آخرین روزهای رمضان کاهش یابد؛ اما این کاهش عمدتا به دلیل تغییر در میزان اتصال به پروتئین‌هاست چرا که غلظت هورمون آزاد تغییری نمی‌کند. برخی مطالعات به افزایش اندکی در سطح T4سرم اشاره کرده‌اند که توسط دیگران تایید نشده است. روزه‌داری مطالعاتی به مدت بیش از 48 ساعت منجر به کاهش T3سرمی و افزایش متناسب rT3 می‌شود و میزان پاسخ TSH به TRH نیز ممکن است کاهش یابد یا بدون تغییر بماند. تغذیه مجدد با قندها و نه پروتئین‌ یا چربی، میزان T3 سرم را افزایش می‌دهد. طول مدت روزه‌داری در ماه رمضان به اندازه‌ای نیست که منجر به ایجاد تغییرات در محور هیپوفیز- تیروئید یا میزان تبدیل محیطی T4 شود. در روزه‌داری طولانی مدت مطالعاتی، سطح تستوسترون و FSH می‌تواند بدون تغییر بماند، کاهش یابد و یا تستوسترون کاهش یافته و FSH افزایش پیدا کند. غلظت هورمون لوتئینیزان (LH) سرمی و پاسخ آن به تزریق هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) تغییری نمی‌کند اما پاسخ FSH به تزریق GnRH ممکن است تخفیف یابد. پرولاکتین سرم نیز نرمال است و پاسخ آن به TRH نیز طبیعی یا کاهش یافته خواهد بود. در روزه‌داری کوتاه مدت، تغییر فاحشی در میزان تستوسترون، FSH، LH، پرولاکتین و میزان پاسخ پرولاکتین به TRH در مردان سالم روزه‌دار اتفاق نمی‌افتد. شروع ترشح کورتیزول و تستوسترون دستخوش تغییرات می‌شود، حداکثر میزان شبانه ملاتونین کاهش می‌یابد و حداکثر میزان پرولاکتین عصرگاهی با افزایش همراه است. افزایش مقادیر روزانه و کاهش سطوح شبانه کورتیزول می‌تواند با تغییرات ایجاد شده در چرخه خواب و کاهش میزان فعالیت فیزیکی ارتباط داشته باشد.
10 روز پس از شروع روزه‌داری در رمضان، ممکن است میزان متوسط کلسیم سرم کاهش یابد، اما مقادیر کمتر از حد طبیعی دیده نشده است. در نیمه پایانی رمضان نیز سطح سرمی کلسیم طبیعی است، گرچه ممکن است نسبت به مقادیر پیش از روزه‌داری اندکی افزایش یافته باشد. میزان فسفر سرم و سطح پاراتورمون (PTH) در ماه رمضان بدون تغییر می‌ماند.
نکات و توصیه‌ها
حین روزه‌داری در ماه رمضان تغییر مهمی در عملکرد غدد درون ریز به وقوع نمی‌پیوندد. مبتلایان به کم کاری شدید تیروئید درمان نشده، پرکاری تیروئید، بیماری کوشینگ و آدیسون و سایر اختلالات آشکار غدد درون ریز می‌بایست از روزه گرفتن بازداشته شوند.
بارداری و شیردهی - اگرچه گرسنگی در زنان باردار می‌تواند منجر به کاهش قند خون شود؛ اما پس از 20 ساعت روزه‌داری، قند خون هم‌چنان در محدوده نرمال است، یعنی بالاتر ازmmol/L 8/2 (mg/dL 50). حتی در گرسنگی طولانی مدت نیز انرژی مورد نیاز جنین از مسیرهای جبرانی تامین می‌شود. افت شدید گلوکز، انسولین، لاکتات و کارنیتین و افزایش تری‌گلیسیرید و هیدروکسی بوتیرات در پایان روز پس از روزه‌داری در زنان باردار دیده شده شده است. در مقاله‌ای دیگر نسبت LDL/HDL کاهش داشت اما نتیجه بارداری با زنان باردار غیرروزه‌دار قابل مقایسه بود. نتیجه بارداری در زنان گامبیایی که در ماه رمضان روزه می‌گرفتند ناامیدکننده بود؛ اما در این مطالعه گروه شاهد برای مقایسه وجود نداشت. به هر حال در مناطقی که سوءتغذیه وجود ندارد، روزه‌داری در ماه رمضان بر رشد داخل رحمی تاثیر نداشته و وزن هنگام تولد بیش از 13300 نوزاد حاصل، طبیعی گزارش شده است. روزه‌داری در ماه رمضان بر کاهش شاخص‌های مایع آمنیوتیک، بیشترین طول پاکه عمودی و حجم مایع آمنیوتیک بی‌تاثیر بوده و منجر به کتونمی و کتونوری در مادر نشده است. هیچ تفاوت معنی‌داری بین رشد فیزیکی و ذهنی کودکان 13-4 ساله مادرانی که در ماه رمضان حین بارداری روزه گرفته بودند با مادران غیر روزه‌دار بدست نیامد. مادران شیردهی که روزه می‌گیرند آب بدن خود را از دست می‌دهند که اسمولالیته پلاسما را دستخوش تغییر کرده و محتوای اسید اوریک، لاکتوز، سدیم و پتاسیم شیر را تغییر می‌دهد. به علاوه اگرچه کمیت درشت مغذی‌های شیر بدون تغییر باقی می‌ماند، اما میزان روی، منیزیوم و پتاسیم شیر مادر در زنان شیردهی که روزه می‌گیرند کاهش می‌یابد.
نکات و توصیه‌ها
زنان باردار را باید از روزه‌داری بازداشت مگر افرادی که تغذیه خوبی دارند، دچار تهوع و استفراغ نیستند و رژیم مناسبی را رعایت می‌کنند. مادران شیرده نباید روزه بگیرند.
استفاده از داروها در ماه رمضان - به نظر می‌رسد تعهد به مصرف دارو و دفعات مصرف آن در بسیاری از بیماران در روزه‌داری ماه رمضان دستخوش تغییر نمی‌شود، اگرچه گزارشاتی وجود دارد که عکس این مطلب را نشان می‌دهند. تزریق (وریدی یا عضلانی) برخی داروهای ضروری و یا استفاده از شیاف‌ها و اسپری‌ها از سوی برخی صاحب‌نظران در طول روزه‌داری مجاز دانسته شده است. با این حال مصرف خوراکی داروها مجاز نیست و اگر راه دیگری برای تجویز دارو وجود نداشته باشد، بیمار از روزه گرفتن معاف می‌شود.
نکات و توصیه‌ها
پزشکان باید تلاش کنند تا حد امکان داروهای طولانی اثر یا آهسته رهش را یک یا دو بار در شب تجویز کنند تا بیماران بتوانند فریضه روزه را به جا آورند. بیمارانی که لازم است داروهای خود را بیش از 2 بار در 24 ساعت مصرف کنند باید از روزه‌داری بپرهیزند. سایرین می‌توانند داروها را هنگام افطار یا سحر (یا هردو) استفاده نمایند. ممکن است تجویز mg 100 فنی‌توئین هر شب، برای کنترل صرع کافی نباشد، با این حال این شرایط را می‌توان با تجویز یک دوز mg 300 روزانه فنی‌توئین کنترل کرد و به بیمار اجازه روزه گرفتن داد. تجویز شبانه تک دوز طولانی‌اثر داروهای ضدانعقاد خوراکی را می‌توان بدون خطر افزایش حوادث ترومبوآمبولیک یا عوارض خونریزی دهنده به کار بست. از آنجایی که روزه‌داری میزان اوره و سدیم سرم را در افراد مسن افزایش می‌دهد، افراد مبتلا به بیماری زمینه‌ای کلیه که داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی مصرف می‌کنند، می‌بایست مرتب از نظر عملکرد کلیوی تحت نظر باشند.
نهایتا از آنجایی که بیش از 400 میلیون نفر هر ساله در ماه رمضان به روزه‌داری می‌پردازند، مطالعات و تحقیقات بیشتر بر روی جنبه‌های پزشکی و مرتبط با سلامتی روزه‌داری در این ماه ضروری است. گروه پزشکی که در کشورهای مسلمان به ارائه خدمات مشغولند و نیز افرادی که به مراقبت از مسلمانان در اقصی نقاط جهان مبادرت دارند، باید کاملا نسبت به تغییرات فیزیولوژیک حاصل در ماه رمضان و تاثیر روزه‌داری اسلامی بر انواع بیماری‌‌ها و فارماکوکينتيک داروهاي مختلف آگاه باشند.
منبع:
Islamic Fasting and Health, Nutrition and Metabolism April 24, 2010; 273.
 ترجمه:دکتر محمد بيگلری

نوشتن دیدگاه